Çawpoşînêk le êsta û Tracîdyayek bo sbey /2

Serincdandinêkî rexneyî le pertûkokey “Nîgayek le êsta û Xewnêk bo sbey”î merîwan wirya, aras fetah, bextyar ‘elî, rêbîn herdî

Nûsînî: Hejên

Beşî duwem:

Nîgayek le êsta Xewnêk bo sbey

Yekêk le taybetmendîyekanî nûseranî derkewtey paş raperrîn, lawazî zman û hejarîy û destepaçeyye le gerran be dway hawwatay wajekanda û wajekanyan wek nuşte lêkirduwe û bo hemû derdêk her ewane denûsin. Wek dezanîn her yeke le bwarekanî serbazî û ramyarî û abûrî û fîlosofî û hzir û evîndarî û …tid zmanî taybetî xoyan heye û wajeyek ke le bwarî fermandan û hêrişkirdnî serbazîda bekar debrêt, nakrêt bo peywendîgirtnî evîndarîy bekar bibrêt û bew core le bwarekanî dîkeşda komellêk waje hen û derbrrînekan wênay taybet be pêwîstîyan berceste deken. Lêreda mebestim le destipêkî pertûkokekey nûserane, ke her le taytllekeyewe ew destepaçeyye zmanewanîyeyan le xoyan nîşan dawe û wêne zmanewanî û komellayetîyekanî pişt ew wajaneyan leberçaw negirtuwe, ewî ke lebarey em pertûkokewe ştêkî nebîstibêt û le camxaney pertûkifroşîyekda berçawî bkewêt, ewa destbecê xeyallî bo roman ya honraweyekî evîndarî deçêt, nek “cîhanbînîyek” ke hemû bwarekanî ramyarîy û abûrîy û komellnasîy û hizrîy girtuwetewe.

Çunke “nîga“, temaşakirdnêkî kurt û rwalletîye, be watay lêwirdbûnewe û têrraman û serincdan nayêt, fretir le dunyay dilldarî û ewîndarîda bekar debrêt û le bwarî dillrreqaney ramyarîda zû deflîqêtewe û naskî û sozawîbûnî nîga le dunyay beramberkê û mlimlanêy desellatixwazîda cêgey nabêtewe. Eger nûseran be watay (sernic) bekaryan birdbêt, ewa helleye, çunke (nîga) fretir rêkewtîye û ( sernic) fretir agahaneye û dekrêt drêjxayen bêt. Wajey guncaw bo ew mebeste, ke nûseran destyan pêy ranegeyiştwe, “têrraman”e, ke be watay westan û wirdbûnewe le ştêk dêt. Eger le dunyay komîwnîkeyişnda bo hawtay wajey “nîga” bgerêyn, ewa dekate yekem dîtin û seyirkirdin û emeş be (7) çirkey yekem le dîtin û nasîn dadenrêt û zor car be rêkewt rûdedat û wêne seretayyekanî peywendîgirtin ya nasînî têda gellalle debin. Bellam têrraman wirdbûneweye, ke lêkollînewe û şîkirdnewe û hellsengandin dexwazêt û têrrwaner, wek nîgager, serpêyane mamele letek ştekanda nakat.

“xewn”, ştêke ke mrov arezûy dekat û bellam bedîhatnî le serûy twanay xoyewe debînêt û boy deçête xaney şitgelî naketwarî, ke le xewnibînînda le derewey bazney karkirdî agahaney mrovewe rûdeden û hîç desellatî beseryanda naşkêt.

Eger nûseran xwazyarî wedîhatnî gorranî ketwarîn le komellgeda, ewa debû ellternatîv bo sbey (dahatû) pêşnyar bken, nek xewbînîn le derewey baznekanî agahî (bexeberbûn) da. Bem core debînîn nûseran her le destewajey yekemewe xerîkî rwalletyane dwan û xoşbawerrkirdnî xellkin be rûdanî gorranekan le derewey wîst (îrade) û çalakî û birryarî xudî takekanî komellge. Eger lerrûy zmanewanîyewe, bmanewêt destewajeke drust bo dunyay pirr herawhuryay ramyarîy dabrrêjînewe, ewa bem corey lêdêt: (têrramanêk le êsta û ellternatîvêk bo sbey)!

… Bûnî syasîû komellayetîû ferhengîman dexate berdem herreşew metrisî gewrey çawerrwankrawewe. L6

“ême”î nûseran kên? Ew bûne ramyarîy û komellayetî û ferhengîyey hemuwan, ke nûseran benawyanewe qse deken, kameye? Bûnî ramyarîy kê; çîn, netewe ya desellat û serwerî?

Eger mebest le “ême” çînî fermanrreway kurdistan bêt, ewa drust nîye, çunke qorixgeranî desellat le kurdistanî paş raperîn wek nwêneranî çînî borcwazî kurd, ewey pêy hestawn, tenya raperrandinî erkî çînayetî xoyan buwe û hîç djexunîyekyan le amancî çînekeyan wek hawberjewendîyekî cîhanî mşexoran nekirduwe û hîç katîş awezgîr û lojêkpesend nîye, borcwazî be pêçewaney rewtî sîsteme cîhanîyekey û berjewendî xoy û çînekey hengaw bhawêt, weha çawerrwanîyek tenya le xٶşxeyallî wirdeburijwazî rîformîst ya frîwderda cêy debêtewe.

Eger mebest le netewe bêt, ewa amancî kemayetîyek natwanêt xewn û arezûy zorîne bigrête xoy. Borcwazî wek kemîneyekî serwer hîç kat û serdemêk zorîney pêknehênawe û hîç katîş sûtemenî şorrş û raperînekan nebuwe, bellku wek le raperrînî azarî1991 û raperrîn û şorrşekanî trî cîhanda debînîn, çîne darakan û destupeywendekanyan tenya hazirxoranî sifredrrin û bûn!

Eger mebest le “ferheng” roşnibîrî bêt, ewa wek rengdanewey roşnibîrî zall, çi pêş raperîn û çi dway raperrîn leber qurixkirdnî desellat lelayen nwêneranî ramyarîy borcwazî ‘ereb û kurdewe, roşnibîrî balladest heryek roşnibîrî buwe; roşnibîrî serwer û bindest, ke hîç cyawazîyekî letek ewey pêşûtir nîye û pleyekî ballatrî peresendinî ewî pêşuwe. Çunke roşnibîrî giştî û cêgewte le komellgey çînayetîda natwanêt le derewey baznekanî desellatdarî, serbexoyî xoy bparêzêt.

Eger nûseran bûnî desellatî ramyarîy û komellayetî û roşnibîrîy komellgey kurdistan behî xoyan dadenên, îtir min natwanim nkollî lewe bkem û rastgoyanetrîn derbrrîne, bellam ewey demewêt lêreda le bareyewe bidwêm, gorranî ramyarîy û komellayetî û roşnibîrîye, ke rewtêkî herdem amadey hemû komellgekane û ewey ew gorrane be çi arasteyekda mil denêt, eweyan be amadeyî û karkirdnî rojaney çîn û toêjekanî komellgewe peyweste.

Begşitî gorranêk ke desellatixwazan deyanewêt, gorranî fllan be fllan û cêgorrkêy desellatdaran û parlemantarane le serewe, bellam gorranêk ke çîn û twêje bindestanî komellge deyixwazn û le berjewendîyane, gorranêke ke le xwarewe destipêdekat, wate rêkxistnewe û berrêwebirdnî komellge le xwarewe [le gund û gerrek û şwênî jyan û kar û xwêndnewe ta astî şar û herêm û wllat û kîşwerekan] lerrêy organe rastewxo hellbjirrdrawekanî komîwnîtî û karge û fermange û xwêndinge û kêllge û beşekan û kotayîhênan be nwênerayetî desellatixwazan û mşexorrî ramyaran beser saman û dahatî komellgewe. Begşitî, eger çawerrê bîn goranekan lenaw desellatewe ya le serwere [le lutkey desellatî hîrarşîda] leser destî destebjêrêk rû bden, ewa bêcge le kajgorrînî dyardekonekan û formollkirdnewey rwalletîyaney gutarekan, hîç gorranêkî bnerretî le çîyetî ştekanda rû nadat û bnema ketwarîyekanî stemî komelayetî lecêy xoyanda parîzraw debin û roşnibîrî paş raperrîne têkişkawekey azarî 1991îş beşêke lew gorrane rwalletîye.

Ewey êmey lem sateda hênawete qse, xemû trismane beramber bew dunyayey le hejde sallî dway raperrînda drustikrawe. L6

Aya ew dunyayey ke le hejde sallî dway raperrînda drustikrawe, hîç cyawazyekî letek dunyay pêş raperrînda heye?

Min lew bawerreda nîm, çunke frepartîy paş raperrîn û takpartîy pêş raperrîn, cyawazîyan nîye. Eger her yek lew dû parte desellatdare bîtwanyaye le rêgey kudetay serbazîyewe be desellat bgat, bêguman le rjêmekey be’si xraptirî dekrid, bellgeşman bo eme şerr û kuştare berdewamekanî şerre nawxoyyekanî 1963-1998 û paştrin, bellam ewey ke raperrînî cemawerîy azarî 1991 rêge bo gerranewey parte penaberekanî ew dîw snûrî êran xoş dekat, îtir bwar bo takpartayetî namênêtewe û dwacarîş hawamancyan le têkişkandinî raperrînda letek hêze hawpeymanekan û xudî rjêmî be’si zyatir naçaryan dekat, mil be nexşey hawpeymanekan bden û biçne pay perlemanî fîftî be fîftî.

Herweha wirde partekan ya parte kopîkrawekanî dîke, ke le rojanî cengî nawxoy1994-1998da dîtman beser dû desellat û dû nawçeda dabeş bûn, heman lasayîkirdnewey parte kartonîyekanî serdemî (rjêmî be’s)ni û eger bişbne hêz le wergirtnî desellat û berrêweberayetîda, ewa le dû parte deselatdarekey êsta, ke zor car partî daykin bo partokekanî dîke ya opozsyonî desellatixwaz, baştir nabin. Eger ewe bxeme ewlawe ke min begşitî part retdekemewe, ewa dîsanewe bellgey pêwîstman leberdestdaye, ke partokekanî dîke hem le şerrî nawxoda layengirîyan le bderanî pişketallanî kird, hem le parlemane sertaserîy û nawçeyyekanîda beşdarbûn û tenanet le hendêk şarda lewane îslamîyekan berrêweber û bkuj û bbirr her xoyan bûn, ke rûy parte desellatdare sertaserîyekanyan spî kirdewe.

Eger sernicî barî abûrî têkell û taybetî bdeyn, debînîn, ewey ewrroke le kurdistan part be nêwî cyawaz û corî wek dezgey nokan û korrek û çî çîyewe kerte giştîyekan, taybetî (partîy) dekatewe, heman kare ke le paş cengî (‘êraq û êran)ewe rjêmî be’si destî pêkrid û dest û peywendekanî xudî rjêm le rjêmî heracgeryan dekrrîyewe. Aya emrro le kurdistan her ewe nîye, ke be berçawî hemuwanewe rûdedat?

Ewey ke cêy pirsyare, beqsenehatnî nûserane “ewey êmey lem sateda hênawete qse” le satekanî dîkey 18 sallî raburdûda, aya le hejde sallî raburdûda serkut nebuwe, desellat serûxellkî nebuwe, aya tallan û awdîwkirdin û gendellî nebuwe, aya partekan û desellatdaran her heman nîn, ke le sallî1991ewe çepawllî dahat deken û komell destemo deken? Ey ew dunyayey ke le 18 sallî raburdûda drustikrawe, her ewe nîye, ke heye û xellk lêy hatuwete deng û hendêk xwazyarî gorranin û hendêk xozge be gerranewey serdemî rjêmî be’sî dagîrger dexwazn, îtir bo nûseran xem û tirsyan lênîştuwe?

Hejde sall lemewber, katêk ke desellatî serûxellkî bworcwazî kurd xerîkî pêkhênanî parleman bû, kem nebûn ewaney ke djayetî ew deselateyan kird û pêşbînî eweyan kird, ke le hejde sallî raburdûda le tallan û awdîwkirdin û cengî nawxo û gendellî û serkut û bêseruşwênkirdin û .. Tid rûyda. Herweha hem narrazyanêkî azadîxwaz û yeksanîxwaz le hejde sallî raburdûda pêyan leser ewe dagrit û hem rûdawe ketwarîyekanî hejde sallî raburdûy herêmî kurdistan eweyan selmand, ke ewey le hejde sallî raburdûda drustikrawe û nûseran xemî ledestdanyan lênîştuwe, ewe nîye ke le sallî 1961we xellkî wênay azadbûnî xoy têda dekêşêt û xoy le pênawîda bekuşt dedat, ne drêjey rewtî raperrînî cemawerî azadî 1991îşe! Her boye bêdengey 18 sallî raburdû û xem û tirsî nûseran lew sateda aşkraye, le18 sallî raburdûda wek çend mangî pêş bedenghatnî nûseran, xopîşandan û narrezayetî cemawerî xellk berceste nebûbû, herwa le18 sallî raburdûda pêkhatnî opozsyonêkî deselatixwazî pêkhatû le konedesellatdaranî dwênê nebûbuwe pêdawîstî parastinî desellat le xellk û xoşbawerrkirdnewey xellk be dengdan û bew pêyeş cîhanbînî weha opozsyonêk nebûbuwe beşêk le xem û tirsî nûseran. Be watayekî tir, narrezayetî xellk bew aste negeyiştbû, ke desellatdaran le xoyan lîst û kompanî be rwallet narrazî [berrwallet leber ewey ke xwazyarî kotayîhênan be tallanî nîn, bellku xwazyarî beşî zyatir le tallanî û gendellîn] bo frîwdanewey cemawerî narazî be pare û komekî xoyan drustibken!

Bebê gorrînî em cîhanbînîye, bebê deskarîkirdnû darriştnewey çwarçêwe giştîyekanû wênekan, gorranû destkarîkirdnî beşû şte bçûkekan natwanêt karîgerî rasteqîney hebêtû natwanêt rêgayek bo derçûnî komellgay ême lew kêşane pêşnyarbkat l6-7

lêrewe îtir nûseran nyazyan aşkra debêt, corî gorran û sîstem û cîhanbînîyek ke xewnî pêwe debînin (nek karî bo deken), derdekewêt. Ewan tenya le serewerra leser destî destebjêrêk letwanadabûnî gorran debînîn û qse le gorrînî şêweyek cîhanbînî deken, nek giştîyetî cîhanbînî. Dwatir le beşekanî tirda derdekewêt, ewan bas le deskarîkirdnî wate çaksazî û darriştnewey çwarçêwey giştîyekan deken. Eweş bewatay nakarayî gorranî komellayetî û rollî bzave komellayetîyekan dêt, ewan gorranî her roje û berdewam û le xwarewerra (leser destî xellkî û le nawendekanî kar û jyanda) nakara debînin û pêyanwaye gorranî rasteqîne berhem nahênêt.

Komellêk prinsîpî giştîye ke deyewêt dunyabînîyekî nwê pêşnyarbkat, komelêk prinsîp ke le destinîşankirdnî kêşe hereserekîyekanî komellgay êmewe wergîrawn. L7

Ewey cêy sersurmane, eweye, ke le lay nûseran, ewe prinsîplle cîhanbînî dyarî dekat, nek pêçewanekey, herweha prinsîpllekan le destinîşankirdnî kêşekanewe helldehêncênrên, nek ewey le cîhanînîyewe werbigîrdirên!

Ewey ême lêreda pêşnyarîdekeyn bernameyekî syasî konkirêt nîye hêzêk le hêzekan betenya hellgirîbêt, bellku komellêk arastey giştîû şîwazî bîrkirdnewew rwangey bînîne ke deşêt zyad le hêzêkû zyad le grupêkî komellayetî behî xoy bzanêt. L7

Bepêçewaney ewey nûseran pagendey bo deken, ewey lew pertûkokeda nûsîwyanetewe, bernamey dyarîkraw û konkirête bo lîstî gorran, bellam ewey ke ew twana cadûyyey hebêt, komellêk arastey giştî, şêwazî bîrkirdnewe, (rwangey bînîn!!) le cîhanbînîyekda ya be watayekî dî cîhanbînîyek lew têkelleye çê bkat, tenya (cîhanbînîyekî hetîmçeyî[1]) lêderdeçêt, ke be kem û zyadkirdnî kereste pêkhênerekan, dwacar xwardneke her şorbay hetîmçe derdeçêtewe û hîç kat nabête çêştî bayizncan ya kuleke ya bersîle ya nîskêne ya şlebrincî tewaw û weha şorbayek hemû kesêk detwanêt bbête aşpezî!

Eme berhemî destkurtî hizrî û kemî aydya û gîrixwardne le bazneyekî daxrawda. Bellam ewey ke le rastîda nûseran xerîkin bernameyek bo qutarkirdnî serwerî borcwazî leber roşnayî aydyolocyay nasîwnalîstîda daderrêjn, be dillnyayyewe zor grup û hêzî hawaraste, hawcîhanbînî û hawşêwaz detwanin kellkî lêwerbigrin û eme nkollî lênakrêt.

Baway dabnên, ke dekrêt hetîmçeyek le arastey giştî û şêwazî bîrkirdnewe û rwange drust bkeyn, aya dekrêt arastey giştî û şêwaz û rwangey nasîwnalîstî, ayînî, markisîstî, pêkewe kobkeynewe û derixwardî hetîwanî kurdistanî bdeyn, eger wellam erêye, dekrêt bzanîn çon?

Eger mebestîş le araste nasîwnalîstekan û bîrkirdnewe nasîwnalîstekan û rwange nasîwnalîstekan bêt, mnîş dellêm, bellê, dekrêt hemûyan le dewrî qîblekeyan wate dewlletî burijwazî (le jêr dêwcamey neteweyî)da kobkenewe, bellam kokirdnewey hemû rwange corawcorekan bebê dyarîkirdin, esteme û meger le twanay cadûyyekî awada hebêt, ke nûseran xerîkin le xellkî deken!

Kêşeyek boewey çareserbikrêt debêt sereta bûbêt be kêşe, zmanêkî dozîbêtewe bo ewey xoy lewrrêgayewe bnasênêtû dwatrîş lenaw cîhanbînîyekda cêgîrbûbêt l7

Aya le hîç serdemêkda kêşe heye, ke nebûbêtte kêşe ya kêşe nebêt?

Min eme be metell têdegem, axir kêşe, kêşeye û bûnî be kêşe, çi watayek debexşêt? Kêşe, zman dedozêtewe ya kêşedaran zmanî derbrrîn û xistnerrûy kêşeke dedoznewe? Katêk kêşeyek le arada bêt, îtir nasandinî wate çî? Eger mebestîş qse leser kirdnîyetî le parlemanda, ewa beagahatnî xewtuwanî ser kursî û wergranî bexşîşekanî parleman le kêşeyek, be watay serhelldan û pênasey kêşeke nîye, bellku destinîşangerî demî teqîneweyetî û ew kat îtir kar le kar trazawe.

Le her şwênêk ya komellgeyekda kêşeyek hebêt, kewate nawendêkî komellayetî û serxanêkî ramyarî û jêrxanêkî abûrî dyarîkraw heye, ke le nawende komellayetîyekewe bzavêkî dij be barî cêgîr ya sîstemêkî sepaw, ke be hoy nakokbûnî sîstemeke letek wîst û xwaste komellayetîyekan, kêşmekêş drust debêt û dête arawe. Katêkîş bzavêkî komellayetî hate arawe, îtir ewe ew kateye, ke araste ramyarîye desellatixwazekan leber roşnayî cîhanbînî-yekanyanda xoyan be bzavekeda helldewasn û wek gyakelle le hêz û geşekirdnî sruştî xoy dexen; wek ewey ke lîstî “nîo celalîzm” benêwî “gorran”ewe swar mlî bzûtnewey gorranixwazî herêmî kurdistan bû.

Eger helle rîzmanîyekan waz lêbhênim, ewa min le tewawî ew perregrafeda tenya wşerrîzkirdnî bêwata debînim, ya eweta derkî min le astî formolkirdnî destewajekanî nûseranda lawaze û pêwîstim be rûnkirdnewey zyatre!

Perawêz:

[1]. “Hetîmçe” çêştêkî hejaran û bêserperiştane ke lenawçey sneda bawe le komellêk kerestey xwardemenî drust dekrêt, ke dekrêt serbexo bo xoyan xwardin û çêju corî taybetî bin.